तिहाई : विश्लेषण आणि प्रकार

तिहाई :                                                     Tihai: Analysis and types                                            

भारतीय संगीताच्या सर्वच प्रकारांमधली खासियत म्हणजे तिहाई.

गायन, वादन व नृत्यात वेगवेगळ्या स्वरूपात तिहाई वापरली जाते, तसेच तिहाईला अनेक प्रकारची ट्रीटमेंट दिली जाते.

तिहाई : सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक मागोवा:

मूळातच तीन या अंकाला भारतीय संस्कृतीत वेगळे महत्त्व आहे. त्रिगुण, त्रिमूर्ती, त्रिलोक अशा अनेक त्रयी (Trinity) आपल्याला दिसून येतात. या त्रयाचे महत्त्व तिहाई संकल्पनेत प्रतिबिंबित होते. पण याचबरोबर तिहाई या संकल्पनेचा उगम वेदपठणाच्या मौखिक परंपरेतही मानला जातो. मौखिक परंपरा असल्याने, वेदाच्या अनेक पाठांमध्ये चरणाचा शेवट झाल्याचे निश्चित करण्यासाठी शेवटचे पद तीन वेळा म्हणायची पद्धत आहे. हे तीन वेळा म्हणणे त्या चरणाचा शेवट व पुढील चरणाचा आरंभ दर्शवते. या पद्धतीतूनच संगीतातही तिहाईची पद्धत रुजली असावी असे मान्यवरांचे मत आहे.

तिहाई : व्याख्या:
तिहाई म्हणजे लयतालबद्ध एखाद्या तुकड्याची तीन वेळा समान प्रकारे पुनरावृत्ती, ज्यात आवृत्तींमध्ये दोनवेळा समान विराम किंवा अवकाश असेल.

नृत्य आणि तालवाद्याच्या विशेष संदर्भात, एखादा बोलसमूह तालाच्या कोणत्याही मात्रेपासून सुरू होऊन एकसारखा तीनवेळा म्हणून, आवृत्तींमध्ये सारखाच अंतराल ठेवून समेवर येतो त्यास तिहाई म्हणतात.

म्हणजेच तिहाईसाठी पुढील दोन निकष आवश्यक आहेत:

1. तिनही भाग समान असणे

2. तीन भागांमधील दोन अवकाशही सारखे असणे.

कोणत्याही बोलसमूहाची, परण, तोडा, कायदा, बाँट इ. समाप्ती तिहाईने समेवर येऊन करणे तांत्रिकदृष्ट्या आवश्यक असते. गीताचाही शेवट तिहाईने करणे अपेक्षित असते.

तिहाई: सौंदर्यानुभव

अनेक वर्षांच्या अथक रियाजानंतर कलाकार तालचक्रात इतका मुरतो की, उत्स्फूर्त तिहाया घेऊन तो आपल्या तालप्रदर्शनाला सजवू शकतो. तालाच्या खंडांचे सौंदर्य उलगडून दाखवणारी तिहाई कलाकाराचा आणि रसिकांचा दोघांचाही कलानुभव आणि कलास्वाद द्विगुणित करते. तालाच्या आवर्तनांमधून गुंतागुंतीचा प्रवास करत आणि मात्रांच्या वेलांट्या घेत तिहाई सहज समेवर पोहोचते, तेव्हा रसिकांना आनंदाच्या चरमोत्कर्षाचा किंवा क्लायमॅक्सचा अनुभव येतो. तिहाईचे सारख्या रूपातील तीन भाग प्रेक्षकांना नकळत समाप्तीचे सूचन देतात. त्यामुळे समाप्ती आकस्मिक किंवा एकाएकी होत नाही. तिहाईमुळे नकळत शेवटाची जाणीव असलेले प्रेक्षक त्या समाप्तीचा आनंद अधिक चांगल्या प्रकारे घेऊ शकतात.

तिहाई प्रकार:

तिहाईचे वेगवेगळ्या निकषांवर अनेक प्रकार केले जातात:

अवकाशावरून प्रकार: तिहाईच्या तीन आवृत्तीमध्ये किती विराम किंवा अवकाश किंवा दम आहे यावरून हे प्रकार पडतात:

दमदार तिहाई: ज्या तिहाईमध्ये दोन आवृत्ती किंवा पल्ल्यांच्या मध्ये अर्धी मात्रा किंवा त्याहून अधिक दम असतो त्यास दमदार तिहाई म्हणतात.

ताथै थैतत्  आथै थैतत् । थै ऽऽ  ताथै थैतत्  ।

X                                                2

आथै थैतत्  थै    ऽऽ  । ताथै थैतत्  आथै थैतत् ।  थै।

0                                     3                      X

बेदम तिहाई : ज्या तिहाईच्या पल्ल्यांमध्ये, ज्या आधार लयीत ती म्हटली जात आहे, त्यानुसार अजिबात दम किंवा अवकाश नसतो त्या तिहाईला बेदम तिहाई म्हणतात.

ताथै थैतत्  आथै थैतत् । थैता थैता  थैथै तत्आ ।

X                                                2

थैथै  तत् थै ताथै ताथै  ।थैतत्  आथै थैतत् थैता ।  थै।

0                                     3                      X

चक्रदार तिहाई:

तिहाई जेव्हा तीन वेळा बोलून समेवर येते तेव्हा तिला चक्रदार तिहाई म्हणतात. यात अर्थातच ज्या बोलसमूहाला तीन वेळा म्हणून तिहाई केली तो एकूण 9 वेळा म्हटला जातो. त्यातही जर तिहाई तीनवेळा पुनरावृत्त करताना दम नसेल तर त्यास बेदम चक्रदार तिहाई म्हणतात. अशी बेदम चक्रदार तिहाई सादर करणे नर्तकाचे कौशल्य मानले जाते.

गिनतीची तिहाई:

तिहाईमध्ये नृत्य किंवा तबल्यांच्या बोलांऐवजी थेट आकड्यांचाच वापर केल्यास त्याला गिनती तिहाई म्हणतात. आकड्यांच्या खास रचना करून या तिहाईला मनोरंजक बनवले जाते, जसे: उतरता क्रम...7-6-5-4-3-2-1. नर्तक उत्तम पढंत करून गिनतीची रचना प्रेक्षकांना समजावून देतो आणि मग नृत्यातून ती अधिकच ठळकपणे पेश करतो त्यामुळे गिनतीची तिहाई हा हमखास प्रेक्षकांच्या टाळ्या घेणारा प्रकार म्हणता येईल.

1234  5678  1234  5678 । 1234  5-12  3456  7812 ।

X                                               2

3456  7812  345-  1234 । 5678  1234  5678  1234 । 5। 

0                                              4                                              X

(रचना: तालमणी पं. मुकुंदराज देव)

अनागत तिहाई: तिहाई जेव्हा समेच्या आधीच पण समेच्या आधीच्या मात्रेच्या नंतर संपते त्यास अनागत तिहाई म्हणतात.

ताथैथैतत्  आथैथैतत्  ताथैथैतत्  आथैथैतत् । थैताथैथै   1 ताथै   थैतत्आथै   थैतत् ताथै ।

X                                                                    2

थैतत्आथै  थैतत् थैता  थैथै 1   ताथैथैतत्  । आथैथैतत्  ताथैथैतत्  आथैथैतत्  थैताथैथै  । ऽ   

0                                                                    4                                                                    X

अतीत तिहाई: तिहाई जेव्हा सम चुकवून त्यानंतर पण समेपुढील मात्रेच्या आधी संपते त्यास अतीत तिहाई म्हणतात.
एकतालात अतीत तिहाईचे उदाहरण पहा

गदिगन धाऽनधा । ऽनधा  धाधा । 1 गदि  गनधाऽ ।

X                           0                     2

नधाऽन  धा धा । धा 1  गदिगन। धाऽनधा ऽनधा   । धाधा

0                          3                      4                            X

फर्माईश चक्रदार तिहाई:

फर्माईश चक्रदार बंदिशीच्या नियमानुसार जेव्हा तिहाईच्या पल्यातील पहिला धा पहिल्या पल्ल्यात समेवर येतो, दुसऱ्या पल्ल्यात दुसरा धा समेवर येतो, तर तिसऱ्या पल्ल्यात अर्थातच तिसरा धा समेवर येतो, तेव्हा त्याला फर्माईशी चक्रदार तिहाई म्हणतात.

पुढील उदाहरण बेदम चक्रदार फरमाईशी तिहाईचे आहे: (द्रुत तीनताल)

तिटिकता  गदिगन । धाकता  गदिगन । धा गदि  गनधा । घिनधाऽ नधाऽन ।

X                                                            0                                    

धाऽघिन   धाऽनधा । ऽनधा   घिनधाऽ । नधाऽन  धातिटि । कतागदि गनधा ।

X                                                            0                                     

कतागदि  गनधा   ।  गदिगन  धाऽघिन । धाऽनधा  ऽनधा । घिनधाऽ नधाऽन ।

X                                                            0                                    

धाऽघिन   धाऽनधा । ऽनधा   तिटिकता । गदिगन  धाकता । गदिगन धा गदि ।

X                                                            0                                    

गनधा    घिनधाऽ । नधाऽन  धाऽघिन  । धाऽनधा  ऽनधा  । घिनधाऽ  नधाऽन । धा ।

X                                                            0                                                           X

 

कमाली:

कमाली चक्रदार बंदिशीच्या नियमानुसार जेव्हा तिहाई 3 धा युक्त असते आणि त्यात पहिल्या पल्ल्यात पहिल्या 3 धा पैकी पहिला धा, दुसऱ्या पल्ल्यात दुसऱ्या 3 धा पैकी दुसरा म्हणजेच पाचवा धा आणि तिसऱ्या पल्ल्यात तिसऱ्या 3 धा पैकी तिसरा म्हणजेच नववा धा समेवर येतो.

द्रुत तीनतालातील हे कमाली तिहाईचे उदाहरण पहा:

तिटिकता  गदिगन । धाकता  गदिगन । धा गदि  गनधा । घिनधाऽ नधाऽन ।

X                                                           0

धा        धा      । धा       गदिगन ।  धा       धा    । धा      गदिगन  ।

X                                                           0

धा        धा      । धा      तिटिकता। गदिगन  धाकता । गदिगन धा गदि ।

X                                                           0

गनधा   घिनधाऽ  । नधाऽन    धा    ।  धा      धा    । गदिगन     धा   । 

X                                                           0

धा       धा       । गदिगन     धा    ।   धा     धा    । तिटिकता  गदिगन ।

X                                                           0

धाकता  गदिगन  । धा गदि   गनधा  । घिनधाऽ नधाऽन । धा        धा      ।

X                                                           0

धा       गदिगन  ।  धा       धा     । धा      गदिगन  । धा        धा      । धा ।

X                                                           0                                                           X