Kathak: The temple tradition and the court tradition:

Kathak is also known as Natavari, the dance of Nata, the musicians, dancers, actors who preserved the tradition of dance and drama in North India for generations. They were the story tellers, literally Katha-ka's and entertainers. The legacy of dance in north India is preserved through the generations of these Kathak's or Nata's or the story tellers. The history of Kathak can be divided broadly in two parts. The time period before the 10th century and post 10th century.

The temple tradition:

The pre-10th century period can be roughly called as temple tradition period of Kathak. This was golden period for the Nata's. They were associated with many temples and religious institutions where they spread spirituality through their devotional dance. They used to train the Devdasi's and Kathak was part of the worship. They were also appointed by the Kings not only to perform at the royal temples but also to train the prince or princess in this beautiful form of worship. Some performed individually in temples.

The content of the dance was devotional and the adherence to the tradition of Natyashastra was strictly followed. Various traditional festivals were filled with the devotional storytelling of these Kathak's. They recited and performed stories from Ramayana, Mahabharata and Purana's. The Kathak in this period was still far from erotic content and was not considered vulgar. The dancers had social status and respect.

Even the costume of Kathak in this period was as per the suitability of the content or the traditional North Indian costume of Chaniya Choli.

The court tradition :

The period after 10th century, witnessed Islamic invasions. This was the deteriorating period for the dance forms in general and Kathak in particular. The invasion suddenly increased the problems of bread and butter for the people and hence lead to no scope for development in art. The dancers had to dislocate and wander in search of resort. The invader rulers did not respect the local art forms and instead transformed them forcibly as their means of erotic entertainment. This period had huge influence on Kathak. It was transformed to the roots. It was customized as to be presented in the courts. The court dancers were encouraged for erotic gestures. It was this period when this style was taught to the court prostitutes and then for a long time it was labelled as their dance. Even the costume of the dance changed to Mugal style Kurta, Salwar, Dupatta and a cap.

Although, the dance was socially deteriorated and was no more respectable, some of the parts of the style are the boon of this period. The Lucknow Gharana emerged and developed from the end of 18th century in the court of Nawab Vajid Ali Shah. The Abhinay part of Kathak was rejuvenated under his rein. Gatnikas was developed in details and innumerous types of Gat's were added to the tradition. Today's form of Kathak owes much to this development period. In this court period, even the rulers encouraged competitions or Jugalbandi's between the Dancers and Tabla players. This gave rise to many special variations of taal compositions such as Farmaish. Even in the british period, there was no impressive development in Kathak.

Even in this invasion period, some dancers preserved the original Kathak tradition in the courts of Hindu rulers. This preserved tradition is still seen in the style of Jaipur Gharana. Kathak tradition also remained in the form of North Indian Folk styles such as Raas, Kajri etc.

Today's Kathak is the outcome of both the temple and court tradition. Although this transformational period had deteriorated the social status of Kathak in past and has influenced immensely on its original form, we can not deny that the variety of the content in today's Kathak is also result of the same transformational period.

Influence of Krishna’s Saga on Kathak

Influence of Krishna’s Saga on Kathak               कथक नृत्यावर श्रीकृष्णचरित्राचा प्रभाव

Krishna Chronical: A Fascinating Story of Valor

The stories of valorous stories of heroes inspired the mankind since the beginning of the time. Indian literature, music and even other art forms are extensively inspired by the valor stories of our ancient heroes. In fact, the complete structure of the Indian Literary art is found on the saga of Ram and Krishna. The epics Ramayan and Mahabharat are deep rooted in in the Indian Culture. Additionally, the characters of Ram and Krishna were more popularized by their innumerous versions in folk music, folk dance forms, the sculptures, paintings and many more. For ages, our generations have grown up listening to their stories.
Even in the case, the saga of Krishna is closer to the hearts of people. The extraordinary birth event of Krishna, his miraculous leela’s in Gokul, the motherly affection of Yashoda, Krishna’s mischief, valorous miracles in childhood and teenage love with Radha, Gopis’ grief after Krishna goes to Mathura, killing Kamsa, Krishna’s diplomacy in the Mahabharat War, the astonishing VishwaroopDarshan to Arjun and the desolation at the end of his Avatar.
It is this multiformity in his Saga and the divine blend of Navarasa’s that inspires every artist of every art form to manifest one or the other facet of Krishna through his or her art.
The character of Krishna has a unique intermingling of divinity as well as humanity. Krishna is the beloved Vallabh of Gopis, Kanha to his mother Yashoda, Sakha of Draupadi and Friend and philosopher for Arjun. At the same time, he is depicted as the omnipresent Yogeshwar, Parabrahma, the ultimate ‘Bhagavan’.
Krishna in the Literature:
The deity Krishna is mentioned right from Upanishada’s. Chandogya Upanishada mentions him as the son of Devaki and the disciple of Ghor Angiras. Vyas was the first to develop the complete character of ShreeKrishna in Mahabharat that literally mesmerized the people. Even if Mahabharat was the first work to depict this Character as Poorna Purusha, those were the further works like Harivamsha and Bhagavat Purana that painted these colours of his childhood, Rasleela, his relation with Gopi’s etc. Bhagavat Puran gets the credit to culminate this saga with Nav rasa’s with its sweet style of storytelling. And that was that… in the further time, innumerable epics, poetries, dramas in Sanskrit as well as Prakrit and regional languages were based on and only on Krishna.

The rise of Bhagavat Dharma:
The Bhagvat Purana gave rise to an upsurge of the Bhakti Movement called as Bhagvat-Dharma. This new wave of Krishna Bhakti and Bhagavat Dharma influenced the course of every facet of every art form. Madhvacharya, Valabhacharya formed altogether new Darshana or Philosophy based on Krishna Bhakti. Many Krishna devotees hoisted the flag of Krishna Bhakti all over India. Many royal dynasties gave patronage for the Bhagavat Dharma. The Bhagavat Dharma radiated so extensively up to the 12^th century that the Krishna Bhakti as if became the leading belief of the Indian society.
Influence of Krishna on the fine arts:
Such a powerful story, the chronical and the Krishna Bhakti wave had its influence on almost all the fine arts. The paintings of this era had the major theme of Ras Leela. The sculptors mainly depicted the various incarnations and stories of Lord Krishna.
The music and dance were no exception either. The Geetgovind of Jaydeo extended this Madhura Bhakti wave from literature to the dace through his eternal Ashtapadi’s. All the classical dance styles of India even today perform these Ashtapadi’s. All the classical dance styles have their Abhinaya section resplendent with the Krishna Leela’s. This period saw the addition of Vatsalya as a Ras. This addition can be the result of popularity of Bal – leela’s of Krishna.

Krishna and Kathak:
Kathak is the dance style originated in North India and it is believed to be born in the Vrindavan and the nearby places. Hence, it is not surprising that the Saga of Krishna it the soul of Kathak. Kathak is said to be originated from narrating the stories of Krishna. The scholars believe that even the Nritta part of Kathak is also originated from the Ras Nritya. As the legend goes, Vallabhdas, a Kathak dancer in the times of King Akbar created the Ras nritya which further guided the Kathak dancers.  
Abhinaya or Bhav part of Kathak is fundamentally based on Krishna. The kathak dancer may begin his performance by a Krishna Vandana, sometimes this Vandana depicts the details of Krishna Roop such as “Kasturi tilakam lalat patale, Vakshasthale Kaustubham” and sometimes, it depicts his naughty childhood mischiefs.
Various Kavitta and Chanda performed traditionally in the Nritta section reflect the Krishna Charitra. From Makhanchori to Kaliyadaman and from the romance of Radha Krishna to their longings, none of the facet of Krishna Saga is left un touched by these Kavitt’s. Radha Krishna Ched-chad is the most popular theme of these compositions. There are long Lamb-chad Chhanda’s that depict Raas Leela such as, Shodash Kala biraje, Vrindavan Kunj etc.
Even the gat bhav’s are traditionally centered around the Krishna stories such as his teenage stories including Makhanchori, Kaliya daman, Gopi- cheer- haran, Hori, also his later velour such Kamsa vadh, Geeta Upadesh etc.
Thumri is so immersed in the colours of Krishna as if the genre itself appears to be originated for depicting the Krishna stories alone. Any romantic episode portrayed in Thumri, be it naughty fights of love or longings in separation, it is portrayed on the pair of Krishna and Radha. There innumerable instances of Krishna Radha romance in Thumri’s such as naughty chhed-chaad in Kahe rokat dagar pyare; or a sweet complaint in Dekho Kanha nahi manat batiya, or mischief in Sham tori bansuri nek bajaun, or the ecstasy of raas in Chalo sakhi aaye Shaam. Many times this romance becomes more profound with the height of devotion it achieves when Radha or the Nayika turns from a lover to a devotee and from admirer to a believer. The mischief of ‘Aaj radhika bano sham tum’ reaches the ‘advait’ or the oneness of Radha Krishna. Thus the Krishna saga has this spiritual arena in Thumri.
Apart from Thumri, many other genres are performed in Kathak like Chaiti, Kajari, Hori, Doha’s, Ashtapadi. All these songs are woven around the chosen Nayak, Krishna.
Apart from the romantic or Kaushiki Vritti Songs, the devotional or Sattvati Vritti is also majorly depicted in Kathak. These devotional bhajans and pada’s are full of childhood mischiefs, the bal leela’s of Krishna, the motherly affection of Yashoda and also the velour of Krishna and devotion towards him. Many such Krishna sketches are found in Bhajans, to list a few, the sweet bhajans of Surdas such as Maiya mori main nahi makhan khayo, the meera bhajans, many bhajans by pandit Bindadin Maharaj himself like Pragate Brij nandalal.
To summarize, the saga of Krishna has unmatched influence on Kathak. It is the Krishna Charitra which is the source of romantic ecstasy, mischievous childhood affection, the peace of devotion and the profoundness of spirituality in Kathak.

कथक नृत्यावर श्रीकृष्णचरित्राचा प्रभाव

कथक नृत्यावर श्रीकृष्णचरित्राचा प्रभाव 

 श्रीकृष्णचरित्र:  अद्भुत वीरचरित्र                 Influence of Krishna’s Saga on Kathak

प्राचीन काळापासून वीरचरित्र हे नेहमीच मानवांना प्रेरणादायक ठरले आहे. भारतीय साहित्य, संगीतादि सर्व कलांचा उगम वीरचरित्रांच्या गायनातून झालेला आहे. भारतीय साहित्य-कलेची संपूर्ण इमारतच श्रीराम व श्रीकृष्ण यांच्या चरित्रावर उभी आहे. रामायण व महाभारत या आर्ष काव्यांनी श्रीराम व श्रीकृष्णचरित्र भारतीयांच्या जणु रक्तात खेळवलंय, रामकृष्णांच्या लोककथा, लोकगीते, त्यांच्या चरित्रांवर आधारित शिल्पे, लेणी, चित्रे यांनी हे चरित्र भारतीयांच्या जणु नसानसांत भिनवलंय. सहस्र वर्षे आपल्या अनेक पिढ्या या कथा ऐकतच मोठ्या झाल्या आहेत.

त्यातही श्रीकृष्णाचे चरित्र जनमानसास अधिक जवळचे व जिव्हाळ्याचे. श्रीकृष्णाचा अद्भुत जन्म, गोकुळात त्याने फुलविलेले नंदनवन, यशोदेचे वात्सल्य, त्याच्या खोडकर बाललीला, लहानपणीचे वीर पराक्रम, किशोरवयात राधाकृष्णांतील प्रणय, कृष्णाच्या मथुरागमनानंतर गोपींची अवकळा, कंसवध, कौरव-पांडव युध्दातील श्रीकृष्णाचे राजकारण-चातुर्य, युध्दप्रसंगीचे अद्भुत विश्वरूपदर्शन आणि अवतार-समाप्तीच्या वेळचे धीर वैराग्य!

अनेकानेक प्रसंग, अगणित भावना यांनी भरगच्च असे, नऊही रसांचा आगर असे हे कृष्णचरित्र कलाकाराला मोहविणार नाही तरच नवल!

श्रीकृष्णचरित्र एकाच वेळी मानवी व ईश्वरी अंशाने परिपूर्ण आहे. श्रीकृष्ण जसा गोपींचा सखा, यशोदेचा कान्हा, द्रौपदीचा सुह्रद, अर्जुनाचा मार्गदर्शक आहे, त्याचप्रमाणे तो योगेश्वर, परब्रह्म, जगद्-गुरु, भगवानही आहे.

साहित्यात श्रीकृष्णचरित्र :

उपनिषदांपासून कृष्ण या देवतेचे विविध स्थानी उल्लेख मिळतात. छांदोग्य उपनिषदात देवकीपुत्र कृष्णाचा घोर अंगिरसांचा शिष्य म्हणून उल्लेख येतो. महाभारतात व्यासांनी प्रथम पूर्णपुरूष श्रीकृष्णाचे चरित्र रंगवले आणि लोकांना या चरित्राची मोहिनी पडली. परंतु महाभारतामुळे कृष्णचरित्र जरि प्रसिध्द झाले असले तरी कृष्णचरित्रातील बाललीला, रासलीला, गोपींसह क्रीडा इ. जे लोकप्रिय प्रसंग दिसतात, हे रंजक रंग भरले हरिवंशाने आणि त्यापुढे भागवत-पुराणाने. भागवत-पुराणाने तर आपल्या प्रसादिक शैलीने आणि मधुर पदांनी हे वीरचरित्र रसभरित केले. त्यापुढील काळातील असंख्य काव्ये, महाकाव्ये, नाटके, प्राकृत तसेच मराठी इ. प्रादेशिक भाषांतील साहित्यकृति या कृष्णचरित्रावरच आधारलेल्या आहेत. 

भागवत धर्माचा उदय :

भागवत-पुराणापासून कृष्ण भक्तीचा एक महासागर भारतभर पसरला. त्याचे सागराचे नाव होते भागवत-धर्म. कृष्णभक्तीच्या या नव्या लहरीमुळे सर्वच क्षेत्रांना एक नवी दिशा मिळाली. मध्वाचार्य, वल्लभाचार्य यासारख्या आचार्यांनी कृष्णभक्तीवर आधारित स्वतंत्र दर्शने मांडली. चैतन्य-महाप्रभूंसारख्या संतांनी उत्तरेत तर महाराष्ट्रात व दक्षिणेतही अनेक संतकवींनी भागवत धर्माचा झेंडा फडकवला. तामिळ प्रांतातही कृष्णलीलाविषयक प्रबंध नामक रचनांद्वारे अनेक वैष्णव संतकवींनी कृष्णभक्तीचा पुरस्कार केला. अनेक राजकुळांनी भागवत धर्माला आश्रय दिला. १२व्या शतकानंतर भागवताच्या अशा प्रसारामुळे वैष्णव संप्रदाय आणि श्रीकृष्ण भक्ति जणु भारतीयांचा परमधर्म झाले होते. 

कृष्णचरित्राचा ललितकलांवर प्रभाव:

इतक्या प्रभावशाली चरित्राचा, साहित्याचा व संप्रदायाचा परिणाम त्याकाळानंतरच्या सर्वच ललितकलांवर दिसून येतो. रासलीला हा तत्कालीन चित्रकलेचा प्रमुख विषय असे. शिल्पांमध्येही कृष्णाच्या विविध अवतारांचे, कथांचे चित्रण असे.

संगीत व नृत्यही याला अपवाद नव्हते. जयदेवाच्या गीतगोविंदामुळे नृत्यात कृष्णभक्तीचे वारे वाहू लागले. सर्व शास्त्रीय नृत्यशैलींमध्ये आजही गीतगोंविंदातील अष्टपदी सादर केल्या जातात. सर्वच नृत्यशैलींच्या अभिनय पक्षाचा विषय हा प्रामुख्याने कृष्णलीलांवर आधारलेला असतो. वात्सल्य या भावाला या काळात जे रस म्हणून स्थान प्राप्त झाले त्यामागही कृष्णाच्या बाललीलांचा प्रभाव असावा असे वाटते.

कृष्णचरित्र आणि कथक :

कथक हे उत्तर-भारतात विशेष प्रचलित नृत्य आहे. त्यातही वृंदावन व आसपासच्या प्रदेशात त्याचा उगम मानला जातो. साहाजिकच कृष्णचरित्राचा व कृष्णकथांचा पुष्कळ प्रभाव या नृत्यावर आहे. कथक नृत्याचा उगमच मुळी कृष्णाच्या कथा सांगता सांगता झाला असे म्हटले आहे. कथकमधील नृत्त भागाची निर्मितीही रासनृत्यातून झाल्याचे अनेक विद्वान मानतात. असे म्हणतात की सम्राट अकबराच्या काळात वल्लभदास नामक एका कथक नर्तकाने रास नृत्याची रचना केली. ही रचना त्याकाळच्या कथक नर्तकांचा आदर्श होती.

कथकच्या अभिनय भागाचा पाया कृष्णचरित्र आहे असे म्हणणे अतिशयोक्तीचे होणार नाही.

कथक नर्तक बर्‍याचदा आपल्या सादरीकरणाचा आरंभ कृष्णवंदनेने करतात. कस्तुरीतिलकम् ललाटपटले, वक्षस्थले कौस्तुभम् । अशाप्रकारे कृष्णाच्या अंगोपांगाचे वर्णन करणारी वंदना असेल तर कधी कान्हा रे नंदनंदन असे बाललीलांचे वर्णन असेल.

नृत्तभागाच्या क्रमात येणारी कवित्त-परणे तर कृष्णचरित्राचे प्रतिबिंबच असतात. माखनचोरीपासून, कालियादमनापर्यंत आणि राधाकृष्ण प्रणयापासून विरहापर्यंत कृष्णचरित्रातील कोणताच भाग कवींनी वगळलेला नाही. त्यातही राधाकृष्ण छेडछाडीची कवित्ते लोकप्रिय आहेत. रासलीलेचे साग्रसंगीत वर्णन करणारे लांबलचक छंद प्रसिध्द आहेत. जसे, षोडश कला बिराजे...इ.

गतभावाचा विषय प्रामुख्याने कृष्णाभोवतीच गुंफलेला असतो. यात माखनचोरी, कालियादमन अशा बाललीला, होरी, छेडछाड, गोपीवस्त्रहरण अशा किशोरवयातील लीला तसेच कंसवध, गीताउपदेश अशी कार्ये या सर्वांचा समावेश होतो.

ठुमरीचा तर उगमच कृष्णलीलांसाठी झाला आहे की काय असे वाटावे इतकी ठुमरी कृष्णरंगात रंगली आहे. प्रेमाची छेडछाड असो वा विरहाची व्याकूळता; संशयी मत्सर असो वा शृंगाराचा उन्माद! प्रसंग कोणताही असला तरी ठुमरीचे नायक-नायिका हे नेहमीच राधा-कृष्ण असतात. काहे रोकत डगर प्यारे नंदलाल मोरे, अशी छेडछाड किंवा देखो कान्हा नही मानत बतियाँ, अशी तक्रार किंवा चलो सखी आये शाम खेलनेको अशी रंगलेली रासलीला! ठुमरीचे श्रेष्ठत्व असे की केवळ प्रणय-छेडछाडींच्या ‘वरलीया रंगा’ पुरतंच मर्यादित न राहता ठुमरीने राधा-कृष्णांमधील भक्तीच्या गहिर्‍या नात्याचा वेध घेतला. ‘आज राधिके बनो शाम तुम’ हा खेळ, पुढे जाऊन ‘प्रभु तुम जो राधिका हउँं नंदलाल कहाउ’ अशा कृष्णराधेच्या अद्वैतापर्यंत पोहोचतो. ठुमरीतील श्रीकृष्णचरित्राला असे तत्त्वज्ञानाचे अधिष्ठान लाभले आहे.

ठुमरीखेरीज, त्यासारखेच काही इतर प्रकार कथकमध्ये सादर केले जातात जसे, चैती, कजरी, होरी, दोहे, अष्टपदी. याप्रकारांमध्येही बर्‍याचदा नायक श्रीकृष्ण असून श्रीकृष्णकथांचाच प्रामुख्याने अंतर्भाव असतो.

कौशिकी वृत्तीच्या पद, ठुमर्‍यांबरोबरच सात्त्वती वृत्तीतील भजने कथकमध्ये सादर होतात. ही भजनेही कृष्णाच्या बाललीलांनी, वात्सल्याने आणि भक्तिरसाने ओथंबलेली असतात. मय्या मोरी मैं नही माखन खायो असे सुरदासांचे लडिवाळ भजन, मेरे तो गिरिधर गोपाल अशी मीरेची समर्पणाची साद आणि प्रगटे ब्रिज नंदलाल मधील वात्सल्य आणि अद्भुताचा संगम, असे अनेक रंग भजनांमध्ये आपल्याला दिसून येतात. 

अशाप्रकारे कथकच्या अनेक अंगांमध्ये कृष्णचरित्राचा प्रभाव वादातीत आहे. कृष्ण चरित्रामुळेच कथकमधील अभिनयास एकाच वेळी शृंगाराचे लालित्य, बाललीलांचा लडिवाळपणा, भक्तीचे माधुर्य आणि तत्त्वज्ञानाची खोली प्राप्त झाली आहे.

वस्तुनिष्ठ प्रश्न उत्तरांसह

  

(हे वस्तुनिष्ठ प्रश्न अखिल भारतीय गांधर्व महाविद्यालय मंडळाच्या प्रवेशिका पूर्ण असेच मध्यमा पूर्ण परीक्षेसाठी उपयोगी आहेत)

(उत्तरे शेवटी दिली आहेत)

Objective Question Bank with Answers

  1.    झपतालात ______, _______ आणि _______  मात्रेवर ताली येते.

  2.    गुरू केलुचरण महापात्र हे महान नर्तक ________ या नृत्यशैलीचे गुरू होते.

  3.    गुरू कनक रेळे या ___________ नृत्यशै  लीशी विशेष संबंधित आहेत.

   4.    श्री राजा रेड्डी व राधा रेड्डी हे ___________ नृत्यशैलीचे नर्तक आहेत.

  5.    ______________ या आसामच्या नृत्यशैलीला नुकतीच शास्त्रीय नृत्य शैली म्हणून मान्यता मिळाली.

  6.    कथक हे शास्त्रीय नृत्य __________ येथील आहे.

  7.    गत निकास ही __________ घराण्याची विशेषता आहे.

  8.    हरिहरप्रसाद हे __________ घराण्याचे नर्तक होते.

  9.    पं. शिवकुमार शर्मा हे_________ या वाद्याशी संबंधित आहेत.

 10.  उस्ताद झाकिर हुसेन हे _______ वादक आहेत.

 11.  पंडित रवीशंकर हे प्रसिद्ध __________ वादक होते.

 12.  पंडित हरिप्रसाद चौरसिया हे प्रसिद्ध _________ वादक आहेत.

13.  सर्व शास्त्रीय नृत्य शैलींचा आधार असलेले ग्रंथ म्हणजे भरतमुनींचे ___________ आणि नंदिकेश्वराचे __________

 14. आकड्यांचा उपयोग करून तयार केलेल्या तिहाईला ____________ म्हणतात.

 15.  तिहाईचे लहान रूप म्हणजे ___________.

 16.  मुद्रा __________ प्रकारच्या असतात, त्या म्हणजे __________, ___________ आणि ____________.

 17.  कथकमध्ये ताल सादरीकरणात हार्मोनियमवर ____________ वाजवला जातो.

 18.  जयपूर घराण्याचे संस्थापक ___________ होते.

 19.  तिहाई जेव्हा तीन वेळा म्हणून समेवर येते तेव्हा तिला _____________________ म्हणतात.

  20.  एखादी काव्यरचना तालात बांधलेली असते व नृत्यबोलांप्रमाणे सादर केली जाते तिला ________ म्हणतात.

  21.  समेची खूण म्हणजे __________.

  22.  विभागाची खूण आहे ________.

  23.  0 ही खूण _____________ दाखविण्यासाठी वापरली जाते.

  

  24.  मात्रा _____________ या खुणेने दर्शवली जाते.

  

  25.  गिद्धा हे लोकनृत्य __________ प्रांतातील आहे.

  26.  संथल हे लोकनृत्य _______ प्रांतातील आहे.

  27.  पखवाजाच्या जोरदार बोलांच्या बंदिशीला _________ असे  म्हणतात.

  

  28.  कथकची सुरुवात ज्या भक्तिपर गीतप्रकाराने होते त्याला __________ म्हणतात.

  29.  ___________ ही शास्त्रीय नृत्य शैली केवळ स्त्रियांद्वारे केली जाते.

  

  30.  _____________ ही आंध्रप्रदेश येथील शास्त्रीय नृत्यशैली आहे.

  31.  ईश्वरी प्रसादजी हे ____ घराण्याचे प्रवर्तक होत.

  

  32.  कथकमध्ये बोल बोलून दाखवण्यास ________ असे म्हणतात.

   33.  नटवरी हे ___________ नृत्यशैलीचे दुसरे नाव आहे.

  34.  झपतालात खाली _______ मात्रेवर येते.

  35.  तीनतालात खाली ____________ मात्रेवर येते.

  36.  दादरामध्ये _______ मात्रा असतात तर केहेरवामध्ये _______ मात्रा असतात.

  37.  ताल दादरामध्ये ________ असे विभाग असतात.

  38.  ताल केहेरवामध्ये ___________ असे विभाग असतात.

  39.  झपतालात ______________ मात्रा असतात.

  40.  धागीना-धातीना हा _____________ तालाचा ठेका आहे.

  41.  केहेरवा तालाची खाली _______________ मात्रेवर येते.

  42.  दादरा तालाची सम ____ मात्रेवर येते.

  43.  देव-परीकी जोडी हे नाव _____________ यांच्यासाठी वापरले जात असे.

  44.  लय _______ प्रकारची असते ती म्हणजे ___________, __________, __________.

  45.  थाट सामान्यतः _________ लयीत केले जातात.

  

  46.  गत सामान्यतः ___________ लयीत केली जाते.

  

   47.  ज्या विभागाला तालीद्वारे दर्शवले जात नाही त्याला ___________ द्वारे दर्शवले जाते.

  

   48.  समान विभाग असलेल्या ताल खंडांना __________

 म्हणतात, तर असमान विभागणी असलेल्या ताल खंडांना असमान 

  विभाग म्हणतात.

  49.  गतनिकास करताना सुरुवातीच्या उलट सुलट चकरांना ____________ म्हणतात.

  50.  गतभावात, व्यक्तिरेखेतील बदल __________ घेऊन दाखवला जातो.

  51.  तत्कारातील वेगवेगळ्या प्रकारांना _________ म्हणतात.

  52.  एका आवर्तनाच्या लहानशा तोड्याला ___________ म्हणतात.

  53.  ताल प्रदर्शनाच्या सुरुवातीला सादर केला जाणारा पारंपारिक पूर्ण बोल म्हणजे _________.

  54.  परण जोडलेल्या आमदला _______________ म्हणतात.

\ 55.  समेपासून समेपर्यंत तालाच्या एका पूर्ण चक्रास _________ म्हणतात.

  56.  तिहाईच्या पल्ल्यांमधील विरामास _________ असे म्हणतात.

  

1 57.  जोड्या जुळवा

 १.      कुमुदिनी लाखिया                     १.       4थ्या मात्रेवर खाली                                 

  २.      रुक्मिणीदेवी अरुंडेल                 २.       कथक नर्तक                             

  ३.      दादरा                                     ३.       एका मात्रेचे 3 विभाग                                       

  ४.      केहेरवा                                   ४.       बनारस घराणे                                   

  ५.      तिश्र जाती                            ५.       भरतनाट्यम    

             

  ६.      चतुश्र जाती                         ६.       5 व्या मात्रेवर खाली                  

  ७.      नाट्यशास्त्र                           ७.       ठुमरीचे रचनाकार

  ८.      पं. बिंदादीन महाराज             ८.       भरतमुनी 

                   

  ९.      पं. सुखदेव महाराज        ९.       एका मात्रेचे4 विभाग  

उत्तरे

1. 1,3,8
2. ओडिसी
3. भरतनाट्यम
4. कुचिपुडी
5. सत्रीय
6. उत्तर प्रदेश
7. लखनौ
8. जयपूर
9. संतूर
10. तबला
11. सतार
12. बासरी
13. नाट्यशास्त्र, अभिनयदर्पण
14. गिनती
15. तिया
16. 3, संयुक्त, असंयुक्त, नृत्त
17. लहरा
18. गीधाजी
19. चक्रदार तिहाई
20. कवित्त
21. X
22. |
23. खाली/काल
24. _
25. पंजाब
26. बिहार
27. परण
28. वंदना
29. मोहिनीअट्टम
30. कुचिपुडी
31. लखनौ
32. पढंत
33. कथक
34. 6
35. 9
36. 6,8
37. 3-3
38. 4-4
39. 10
40. दादरा
41. 5
42. 1
43. हरिहरप्रसाद-हनुमानप्रसाद
44. तीन, विलंबित, मध्य, द्रुत
45. विलंबित
46. द्रुत
47. खाली
48. सम, विषम
49. गतपल्टा
50. गतपल्टा
51. बाँट
52. तुकडा
53. आमद
54. परण-जुडी आमद
55. आवर्तन
56. दम
57. 1-2, 2-5, 3-1, 4-6, 5-3, 6-1, 7-8, 8-7, 9-4